Zgodnie z art. 2 Traktatu o Unii Europejskiej: „Unia Europejska opiera się na wartościach poszanowania godności ludzkiej, wolności, demokracji, równości, praworządności oraz praw człowieka, w tym praw osób należących do mniejszości”. Wartości te od początku zapisane były w prawie traktatowym.

Po ustanowieniu przez Trybunał Sprawiedliwości zasady skutku bezpośredniego oraz zasady pierwszeństwa prawa europejskiego przed prawem krajowym, pojawiła się obawa o potencjalny wpływ na ochronę wartości konstytucyjnych i naruszenie praw podstawowych zagwarantowanych w dokumentach krajowych. Ochrona praw podstawowych stała się zadaniem Trybunału Sprawiedliwości, nie istniał jednak jednoznaczny, spisany katalog praw podstawowych, który byłby wiążący dla Wspólnoty Europejskiej. Rozwiązaniem tej sytuacji było przystąpienie do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (EKPC) lub przyjęcie własnej karty praw podstawowych, na co ostatecznie się zdecydowano.

Karta praw podstawowych

Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej, proklamowana przez Komisję, Radę i Parlament 7 grudnia 2000 r. w Nicei, jest pierwszym w historii integracji europejskiej dokumentem prawnym zawierającym obszerny katalog praw podstawowych wiążącym zarówno instytucje, organy i agencje Unii Europejskiej, jak i państwa członkowskie, gdy stosują one prawo Unii.

Prawa, które określa Karta nie są nowe, łączy ona w jednym dokumencie prawa wynikające z tradycji konstytucyjnych i zobowiązań międzynarodowych wspólnych Państwom Członkowskim, europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, Kart Społecznych przyjętych przez Unię i Radę Europy oraz z orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

Karta Praw Podstawowych UE uzyskała moc wiążącą wraz z wejściem w życie Traktatu z Lizbony (1 grudnia 2009 r.). Dokument stanowi akt prawa pierwotnego UE, przez co służy za kryterium oceny ważności aktów prawa wtórnego UE i przepisów krajowych.

W tekście Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej określono sześć podstawowych praw i wolności chronionych przez UE:

Wartość Karty polega na wyraźnym uznaniu kluczowej roli praw podstawowych w porządku prawnym UE. W dokumencie podkreślono, że Unia jest wspólnotą praw i wartości, a prawa podstawowe obywateli odgrywają w Unii Europejskiej zasadniczą rolę.

Przy wykonywaniu prawa UE instytucje UE i organy krajowe, w tym sądy, muszą przestrzegać przepisów Karty. Zbiór praw podstawowych ma zastosowanie wyłącznie w zakresie, w jakim stosują one prawo unijne, co oznacza, że nie ma on zastosowania w sytuacjach, które nie odnoszą się do prawa UE.

Obowiązek przestrzegania praw zawartych w Karcie obowiązuje nie tylko kraje członkowskie, ale też kandydatów do wejścia do UE oraz kraje zawierające umowy międzynarodowe ze Wspólnotą.

Działalność instytucji europejskich w zakresie ochrony praw człowieka

Instytucje unijne są w różnym stopniu odpowiedzialne za problematykę ochrony praw człowieka.

Największą aktywność wykazuje Parlament Europejski, który wydaje liczne rezolucje i raporty dotyczące ochrony praw człowieka. W jego strukturze funkcjonuje także Komisja Wolności Obywatelskich, Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych, która odpowiada za większość ustawodawstwa i kontroli demokratycznej w zakresie polityki sprawiedliwości i spraw wewnętrznych. Zapewnia przy tym pełne poszanowanie Karty praw podstawowych w UE i europejskiej konwencji praw człowieka oraz wzmocnienie obywatelstwa europejskiego.

W ramach wspólnej polityki zagranicznej, prowadzonej przez Radę Unii Europejskiej, za wdrażanie tematyki praw człowieka odpowiedzialny jest przedstawiciel ds. praw człowieka mianowany przez Wysokiego przedstawiciela Unii ds. zagranicznych i polityki bezpieczeństwa. Rada przyjmuje także wytyczne określające kierunki polityki w wybranych dziedzinach praw człowieka.

Komisja Europejska jest odpowiedzialna za realizację działań finansowych w ramach Europejskiej Inicjatywy na Rzecz Demokracji i Praw Człowieka – EIDHR, którego celem jest zapewnienie pomocy dla rozwoju i umacniania demokracji w krajach nienależących do UE oraz poszanowania praw podstawowych.

Aby zagwarantować jak największą skuteczność praw podstawowych zawartych w Karcie i pełną dbałości o ochronę praw podstawowych, Komisja Europejska w październiku 2010 r. przyjęła „Strategia skutecznego wprowadzania w życie Karty praw podstawowych przez Unię Europejską”. W dokumencie tym Komisja zobowiązała się m.in. do corocznego publikowania sprawozdań ze stosowania jej postanowień.

Istotną rolę pełni także Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej, który sankcjonuje naruszenie praw podstawowych.

Do pomocy instytucjom europejskim powołano w 2007 r. Agencję Praw Podstawowych Unii Europejskiej jako niezależny organ UE, finansowany z budżetu Unii. Celem działalności Agencji jest dostarczanie instytucjom Unii Europejskiej oraz państwom członkowskim pomocy i wiedzy fachowej w zakresie praw podstawowych przy wdrażaniu prawa unijnego.Agencja zbiera i rozpowszechnia w formie publikacji i raportów obiektywne i wiarygodne informacje o przestrzeganiu praw podstawowych w państwach członkowskich, prowadzi prace badawcze dotyczące zjawisk antyspołecznych.

Finansowanie

W latach 2014-2020 funkcjonują dwa programy UE, które bezpośrednio dotyczą propagowania, ochrony i wdrażania praw zawartych w Karcie Praw Podstawowych - „Sprawiedliwość” oraz „Prawa, równość i obywatelstwo”. Na ten cel przeznaczono budżet w wysokości 817 mln euro.

Program „Prawa, równość i obywatelstwo” ma zapewnić skuteczne korzystanie z praw i wolności przez obywateli dzięki zwiększeniu ich wiedzy i większej spójności ich stosowania w UE. Ma on przede wszystkim promować prawa dziecka, prawa osób niepełnosprawnych i prawa obywatelskie, ochronę danych osobowych, równouprawnienie płci i zasadę niedyskryminacji oraz zwalczać rasizm, ksenofobię, homofobię i przemoc wobec kobiet i dzieci.

Więcej informacji:

Oprac. BIWW na podstawie: europarl.europa.eu, ec.europa.eu, msz.gov.pl